Machteld schrijft:  "In 1993 is een nieuwe editie van Riemens 'Operaboek' uitgebracht onder redactie van Peter van der Spek (Titelgegevens`: Leo Riemens, Elseviers Groot Operaboek, Vierde herziene druk, Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1974. Leo Riemens, Groot Operaboek, bewerkt en uitgebreid door Peter van der Spek, Uniepers b.v., Abcoude 1993.) In het 'Ten Geleide' op pagina 9 van deze uitgave maakt de auteur onder andere melding van het feit dat hij om ruimte te besparen een aantal opera's, die nu vergeten zijn en historisch nooit van betekenis waren, heeft laten vervallen. Uit pure interesse ben ik gaan vergelijken hoeveel en vooral welke opera's dit waren. Tot mijn grote verbazing werden er 49 (negenenveertig) opera's uit de inhoudsopgave geschrapt die Leo Riemens ieder onder een eigen kopje bespreekt. De eerlijkheid gebied me te zeggen dat Van der Spek verscheidene nieuwe opera's die volgens hem ( thans) weer tot het repertoire behoren heeft toegevoegd aan de nieuwe editie. Deze uitgave is dan ook een aanzienlijk dikker boek geworden. Maar terug naar de Riemenscollectie.

Summa summarum blijkt dat Leo Riemens ontegenzeglijk een grootse bijdrage aan de Neder - landse en Europese operacultuur  geleverd heeft en met zijn eigengereide maar goed onderbouwde visies het operakamp splitste in voor- en tegenstanders. Daarenboven ontrukte hij voor een deel de mooiste melodieën aan de noodlottige gang van de wereld en wist zijn muziek, die hem zo dierbaar was, toch te bewaren.

Magisch

Deze laatste overweging werd door Leo Riemens zelf op een ideële manier ontkracht.  In het hoofdstuk 'De magische fase' van het boek 'Uren der Zangkunst' op pagina 82 schrijft hij: '...Want hoewel ik het niet kan verklaren, ik heb ergens een vage theorie dat alle kunst onvergankelijk is. Zelfs toen de grammophoon de klanken nog niet optekende. De zanger zong en de klank verstierf op het moment waarop hij ontstond. Hij leefde alleen nog voort in de herinnering van hen, die hem hoorden. Zij stierven op hun beurt en daarmee moet de herinnering verdwijnen. Maar is dat zo? Hoe komt het dan, dat een naam als Jenny Lind nog steeds legendarisch is, dat een Malibran en Grisi, een Pasta,  nog altijd niet volkomen zijn vergeten? Uitsluitend namen? Ik betwijfel het... Vele stemmen kende ik van de plaat, maar van anderen, als Jean de Reske, Lucienne Breval, Messchaert, of Carl Perron bestaan geen platen. En toch wist ik intuïtief hoe hun stem geklonken moet hebben... ikzelf had voor dit fenomeen geen verklaring, maar mijn intuïtieve beschrijving bleek steeds correct te zijn (tijdens een gesprek met een oude heer die deze zangers wel gehoord had). Het was pas jaren later, in een gesprek met Roland Hayes, dat deze mij een verklaring voor dit verschijnsel gaf: "Die zangers zijn niet gestorven", zei hij, "die stemmen ZIJN en ze zijn in jou en in mij en in ieder die openstaat om ze te horen. Geen enkele stem, geen enkele kunst is sterfelijk. Ieder werkelijk grote phrase, die wij zingen, blijft altijd voortbestaan". Dit verklaart waarom bepaalde phrases van enkele zangers mij een leven lang achtervolgd hebben. Soms via een plaat, soms via een concert. Er zijn kunstenaars, van wie vrijwel ieder lied zulke subtiele momenten van de allerhoogste verrukking heeft. Anderen hebben het een enkele maal. De meesten, zelfs de beroemden, hebben het nooit'.

Elders schrijft Riemens: 'Essentieel is de grammo - phoonplaat een victorie over tijd en dood en maakt zij die kunst onsterfelijk, die eens de meest vervliedende van alle was'.  {Uren der Zangkunst, blz 49} . Met deze schijnbare tegenspraak heeft Riemens een bedoeling, die duidelijk wordt op pagina 83: 'Een zangeres van wie vrijwel iedere toon pure magie was, is Adelina Patti. Ik schrijf 'is', want door haar platen, kan men haar nog altijd beleven'.

Operaland?

Nederland is geen opera minnend land bij uitstek, dat is waar. U zou echter versteld staan hoeveel harten Leo sneller liet kloppen met zijn verhandelingen en recensies over operamuziek.

Tijdens een van de gesprekken die ik had met dr. K.J. Kutsch, stelde deze mij een Italiaans boek ter hand. In dit verbazingwekkende werk, waar Leo Riemens met zijn waardevolle tips aan mee heeft gewerkt (!), staan de biografieën vermeld van al de operazangers die het Joodse volk ons geschonken heeft. Het blijkt dan dat al de grote zangers Joden waren! Het speciale aspect van dit intrigerende werk was wel de toevoeging van enkele cassettes waarop een keur van de besproken Joodse zangers ook daadwerkelijk te horen is. Deze muzikale noot maakt 'Mille Voci Una Stella' de moeite waard en brengt op onnavolgbare wijze de kunst van reeds gestorven operazangers naar voren.

 Luciano di Cave. Mille Voci Una Stella. Il contributo degli esecutori vocali ebrei o di origine ebraica alla musica operistica e classica. Carucci editore Roma.

Samensteller di Cave wist Leo Riemens in ieder geval op waarde te schatten, getuige de volgende regels: 'il famoso musicologo Leo Riemens, mancato improvvisamente il 3 Aprile 1985. Ho avvuto con lui una fittissima corrispondenza e sarebbe troppo lungo elencare qui tutti nomi e le notizie che mi ha fornito. A lui vada ancora la mia riconoscenza per la gentilezza e la disponiblita dimonstratemi'.

Fundamentalist?

Voldeed volgens Riemens een artiest niet aan de eisen die het werk stelde, dan bleek de criticus vaak genadeloos en sabelde hij de man of vrouw zonder pardon neer. Deze mening heerst in ieder geval bij velen, die klaar staan met hun oordeel over Riemens. Zo had ik ooit telefonisch contact met een archivaris van de NCRV. Zodra de man hoorde dat ik een onderzoek instelde naar de figuur van Leo Riemens, beweerde hij dat hij nooit een positieve recensie van hem gezien had. Volgens deze archivaris was de operajournalist niet eens behoudend traditioneel, maar een representant van cultureel fundamentalisme.

Behoudend

Met zijn bewering zat de NCRV'er niet eens zover bezijden de waarheid. Leo Riemens hield zeker niet van vernieuwende invloeden, wanneer die zijns inziens het werk onrecht aandeden. Hij heeft zich hier dan ook zijn hele leven tegen verzet. Riemens' voorkeur ging uit naar een authentieke opvoering van opera's, zoals de bedoeling van de componist was. Hij had de idee dat een eigentijdse (en dikwijls eigenwillige) interpretatie van een historisch werk bijna tot de onmogelijkheden behoorde, omdat de geest van een historisch werk zich daar niet voor leent. Dat mag dan traditioneel klinken, maar staat wel garant voor een waardige uitvoering van het werk. Riemens gaf de voorkeur aan de oorspronkelijke opvoering en beweerde dat de regisseurs dikwijls niet eens de moeite nemen om het werk goed te bestuderen.

De regisseur

Zoals genoteerd uit het 'Groot Operaboek', bewerkt door Frits van Lijf en uitgegeven door Uniepers in 1989, gaat de schrijver onder de kop 'De Regisseur' nog even iets verder (pag.21): 'Pas de laatste dertig tot veertig jaar is de regisseur in de opera een figuur van betekenis geworden, die momenteel zelfs een te grote betekenis gekregen heeft. De moderne tendens is alle aanwijzingen van componist en librettist te negeren en van iedere uitvoering een geheel nieuwe te maken. Daar de opera slechts een kleine marge van af - wijkingen in de uitvoering toelaat, kunnen excessen zo niet uitblijven. De regisseurs zijn niet tevreden een uitvoering te verzorgen zoals deze werd voor - geschreven, maar willen alleen hun 'eigen visie' op het werk geven. Aanvankelijk was deze reactie op een ongetwijfelde verstarring nuttig, maar het heeft er alle schijn van dat deze in een ander uiterste van verstar - ring is uitgelopen. Iedere nieuwe enscenering poogt anders te zijn dan andere en het werk en de bedoe-  ling van de auteurs komen zo achter te staan bij de persoonlijke eerzucht van de regisseur. Ook het teruglopen van werkelijke persoonlijkheden onder de zangers is te wijten aan het feit dat hun iedere beweging wordt voorgeschreven en hun eigen initiatief gedood wordt. Het is paradoxaal dat juist in de tijd toen de regie volkomen conventioneel was, de zanger-acteur veel meer mogelijkheden had zijn persoonlijk- heid te ontplooien...

Het toneelbeeld toont dezelfde ontwikkeling. Ook hier doet zich een merkwaardige paradox voor. Toen de aankleding van en opera conventioneel en volgens de voorschriften van de auteurs was, bleef deze steeds aangepast aan de voortschrijdende tijd. Hoe historisch accuraat een kostuum of decor ook bedoeld was, toch kan men onmiddellijk zien uit welke tijd het dateert. De tegenwoordige aankleding die vaak dwars tegen alle logica ingaat - om te zwijgen van de bedoeling der auteurs -  veroudert echter nog veel sneller, zodat het nu noodzakelijk is de enscenering van een opera iedere drie jaar radicaal te vernieuwen. De beste enscenering is mijns inziens echter steeds diegene die volkomen  in overeenstemming is met de gegeven voorschriften in het werk en die welk het dichtst de geest van dat werk benadert.

Verre van de opera aan te passen aan de nieuwe tijd, dient de nieuwe tijd zich aan te passen aan het werk dat het beleven wil. Als men daar niet toe is staat is blijft altijd de oplossing: nieuwe werken van deze tijd te scheppen.'

Eigen gelijk

Hier spreekt een man die overtuigd is van zijn gelijk. Velen en voornamelijk de aangesproken opera - regisseurs zullen het niet eens zijn met Riemens' mening. Zekere uitlatingen zijn absoluut tegen het zere been en het verklaart ook de weerzin die een deel van opera minnend Nederland tegen de opera journalist had.

Moeten we de woorden van Van der Spek in de bewerkte en uitgebreide uitgave van het 'Groot Operaboek' uit 1993 in het 'Ten Geleide' dan ook zo begrijpen? Daar wordt melding gemaakt van : 'het herschrijven van grote delen van de tekst om het boek op een lijn te brengen met de huidige stand van het musicologisch onderzoek, de gangbare meningen in de operawereld en de theaterpraktijk van de jaren 90?'

Pag.9: 'De mentaliteit van de regisseurs en die van het publiek in enkele decennia sterk veranderd is'. 'Daarom', zo gaat de bewerker verder,' zijn inmiddels archaïsch aandoende elementen uit het boek verwijderd'.

Het blijft natuurlijk de vraag of de uitgesproken-  en onder de vakbroeders dikwijls niet gewaardeerde - mening van de oorspronkelijke samensteller van het 'Groot Operaboek' 'archaïsch' is, omdat de schrijver reeds geruime tijd dood is en hij gedurende zijn hele leven voor zijn controversiële maar goed onder - bouwde visies gestreden heeft.

Over het graf heen

Wat zou Riemens ervan gezegd hebben, indien hij wist dat er een grote streep was gegaan door zijn meningen in de nieuwere uitgave van het 'Groot Operaboek?' Ik denk het volgende: "Wie oordeelt wat zwakheden zijn? De passages die de een zwak noemt, zal een ander juist erkennen als genieflitsen! Als wij een schilderij, een gedicht, een gebouw, een beeld bewonderen, dan hebben wij dat te ervaren met alle eventuele zwakheden. Soms zijn het juist de zwak - heden, die het werk zijn eigenaardige bekoring geven". De schrijver heeft deze woorden persoonlijk opgetekend in het hoofdstuk 'Met schaar en lijmpot. De coupure' in 'Uren der Zangkunst' op blz. 166.

Het publiek heeft in nieuwe bewerkingen van het 'Groot Operaboek' recht op de mening van de oorspronkelijke schrijver, willen we de geest ervan respecteren. Het onderwerp van deze besprekingen is namelijk nog altijd de opera en ondanks het toejuichen van vele vernieuwende invloeden, blijft de visie van Riemens haar geldigheid behouden, zolang mensen zich niet tevreden stellen met een uitvoering van 'Fidelio' waarin een Florestan zijn dramatische aria 'In des Lebens Frühlingstagen' zingt in een kleerkast en te keer gaat met vrouwelijke nachtgewaden, die hij spastisch over zijn lijf probeert te trekken, zoals een uitvoering van de opera te Stuttgart ons in maart 1998 presenteerde. Overigens gaan we tijdens de bespreking van 'Uren der Zangkunst' verder in op Riemens' mening aangaande de operaregie.

Don Quichotte tegen de (Nederlandse) windmolens

Leo Riemens nam geen blad voor de mond, wanneer hij meende dat de zo door hem gewaardeerde kunsten onrecht werd aangedaan. Dan besteeg hij als een Don Quichotte zijn Rosinante en stormde manmoedig op de wind(molens)builen af. Maar in tegenstelling tot  de verdwaasde ridder, hanteerde Riemens zijn pen met meer vaardigheid en wist menige steek toe te brengen. Met Don Quichotte heeft Leo de moed gemeen, waarmee beiden het onrecht bestreden. Want er was moed en kennis voor nodig om zo onomwonden voor je mening uit te komen.

Ondanks de tegenstand die hij met zijn kritiek en recensies heeft opgeroepen, moeten de brieven van gelijkgeaarden hem toch een hart onder de riem gestoken hebben. Uit de reacties op zijn journalistiek werk lijkt het wel of Leo het Nederlandse volk in twee kampen had weten te splitsen. Zij die voor hem waren en zij die niets van hem moesten weten. Een knap stukje werk, ware het niet dat deze tweedeling tot het Nederlandse karakter behoort. Zelfs wanneer zijn bewonderaars het niet met hem eens waren (wat vaker het geval was), dan bleven dezen hem toch trouw, omdat Riemens in het algemeen wist te verwoorden wat in hun harten leefde.

Mededogen

De criticus had het hart op de tong liggen en beschikte over een uitermate scherpe pen. Men kan zich de zorg van oud-hoofdredacteur Stokvis van 'De Telegraaf' voorstellen, toen hij Riemens schreef om vooral zijn pen met mededogen te hanteren. Misschien behoorde het woord 'mededogen' niet tot Leo 's woordenschat, wanneer het ging om de kunsten. Daarover kan men twisten. Blijft echter de moed en kennis over, die nodig waren om die positie in te nemen. Ik wil aan de hand van 'Uren der Zangkunst' enige voorbeelden van deze kritiek aan een nadere beschouwing onderwerpen.